Qabziyat (ich qotishi) turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi mumkin bular:

1. Noto‘g‘ri ovqatlanish • Klechatka (sellilyuoza) yetarlicha boy bo‘lmagan ovqatlar: Sabzavotlar, mevalar, butun don mahsulotlari kabi tolali ovqatlar ichak harakatini yaxshilaydi. Agar ovqatlanish tarkibida tola kam bo‘lsa, qabziyat yuzaga kelishi ehtimoli ortadi.
   • Kam suyuqlik ichish: Suv tanqisligi ichaklar harakatini qiyinlashtiradi va ich qotishiga olib keladi.
   • Yog‘lar yetishmasligi: Yog‘lar ichak harakatini osonlashtiradi. Yog‘siz ovqatlanish qabziyatga sabab bo‘lishi mumkin.
2. Harakatsizlik va kamharakatlik • Jismoniy faollik yetishmasligi: Harakatsiz turmush tarzi (masalan, uzoq vaqt o‘tirib ishlash) ichak mushaklarini sekinlashtiradi va bu ich qotishiga olib keladi.
   • To‘shakda uzoq yotish: Masalan, kasallik yoki operatsiyadan so‘ng ko‘p yotish ham qabziyatga sabab bo‘lishi mumkin.
3. Stress va psixologik omillar • Stress va xavotir: Ruhiy zo‘riqish va stress ichak harakatiga ta’sir qiladi. Xavotirli holatlar yoki depressiya ichaklar harakatini sekinlashtirishi mumkin, bu esa qabziyatga sabab bo’ladi.
   • Yashash tarzidagi o‘zgarishlar: Masalan, sayohat yoki ish vaqtidagi o‘zgarishlar ichaklarga ta’sir qilishi va qabziyatni keltirib chiqarishi mumkin.
4. Dori vositalari • Ba’zi dorilar: Antatsidlar (kislotalikni tushuruvchi dorilar), diuretiklar (siydik xaydovchi vositalar), antidepressantlar, temir qo‘shimchalari va og‘riq qoldiruvchi dorilar ich qotishiga olib kelishi mumkin.
   • Ko‘p miqdorda surgi vositalardan foydalanish: Surgi vositalarni uzoq vaqt foydalanish ichaklarning tabiiy harakatini pasaytirib yuborishi va qabziyatga olib kelishi mumkin.
5. Tibbiy holatlari va kasalliklar • Tasirlangan ichak sindromi (TIS): Bu ichakning noto‘g‘ri ishlashi bilan bog‘liq bo‘lib, qabziyatni keltirib chiqarishi mumkin.
   • Gormonal o‘zgarishlar: Masalan, gipotiroidizm (qalqonsimon bez faoliyatining sustligi) ich qotishini kuchaytirishi mumkin.
   • Diabet: Qandli diabet ichaklarga ta’sir qiluvchi asoratlar sababli ich qotishini keltirib chiqarishi mumkin.
   • Nevrologik kasalliklar: Parkinson kasalligi, skleroz va miyada shikastlanish kabi kasalliklar ichak harakatini sekinlashtirishi mumkin.
6. Yosh va gormonal omillar • Keksa yosh: Yosh kattalashgani sari ichak mushaklarining kuchi pasayadi, bu esa qabziyat ehtimolini oshiradi.
   • Gormonal o‘zgarishlar: Homiladorlikda yoki hayz davrida gormonlar darajasi o‘zgarishi ichaklarga ta’sir qilib, ich qotishiga olib kelishi mumkin.
7. Dietani o‘zgartirish yoki tez-tez parhez qilish • Dietani keskin o‘zgartirish: Tez-tez parhezni o‘zgartirish yoki ko‘p parhez qilish ham ichaklar faoliyatiga ta’sir qiladi. Parhezlarda klechatka tolasi yoki suyuqlik yetishmasligi qabziyatga sabab bo‘lishi mumkin.
8. Jarrohlik amaliyotlari • Operatsiyadan keyingi holat: Operatsiyadan keyin, ayniqsa, qorin bo‘shlig‘iga oid jarrohlikdan so‘ng, ichak faoliyati vaqtinchalik buzilishi mumkin.

Qabziyatning oldini olish uchun to‘g‘ri ovqatlanish, muntazam suv ichish, jismoniy faollik va stressni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Agar qabziyat uzoq davom etsa yoki jiddiyroq bo‘lsa, shifokorga murojaat qilish lozim. QABULGA YOZILISH

Qabziyatning klassifikatsiyasi – turlari:

Qabziyatning turli klassifikatsiyalari mavjud, va ularni asosan kelib chiqishi, davomiyligi va turli sabablariga ko‘ra guruhlash mumkin. Quyida qabziyatning asosiy klassifikatsiyalari berilgan:

1. Etiologiyaga ko‘ra (kelib chiqish sababiga ko‘ra) • Birlamchi (idiopatik) qabziyat: Bu holda qabziyatning aniq sababi yo‘q. Idiopatik qabziyat, odatda, funksional yoki murakkab bo‘lib, ichakning harakatlanishi yoki nerv tizimi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
   • Ikkilamchi qabziyat: Bu tur qabziyat boshqa kasalliklar yoki holatlar natijasida kelib chiqadi. Masalan:
   • Nevrologik kasalliklar (masalan, Parkinson kasalligi, diabetik neyropatiya)
   • Endokrin va metabolik kasalliklar (masalan, gipotiroidizm, diabet)
   • Gastroenterologik kasalliklar (masalan, ichak yarasi, o’sma reflyuksi)
   • Ayrim dorilar ta’sirida (antidepressantlar, antigistaminlar, diuretiklar)
2. Davomiyligiga ko‘ra • O‘tkir qabziyat: Qabziyat yaqinda paydo bo‘lib, qisqa muddat davom etadi (odatda bir necha kun yoki hafta). Bu holda odatda sababli omillar (masalan, ovqatlanishni o‘zgartirish, kam harakat qilish) tez ta’sir ko‘rsatadi.
   • Surunkali qabziyat: Bu qabziyat uzoq muddat davom etadi (bir necha oy yoki yillar). Surunkali qabziyat ko‘pincha noto’g’ri ovqatlanish, uzoq muddat kam harakat qilish yoki asab muammolari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
3. Funksional xususiyatiga ko‘ra • Normal tranzit qabziyat: Bu turda ichaklar normal harakatda, lekin axlat chiqarish jarayoni qiyinlashgan bo‘ladi. Ko‘pincha psixologik yoki dietik omillar bilan bog‘liq.
   • Sekin tranzit qabziyat: Ichakdagi ovqat harakati sekin bo‘ladi, bu dieta yoki ichakning asab tizimi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
   • To‘silish qabziyati: Ichakda to‘silish yoki mexanik muammolar sababli ovqat harakati buziladi. Bu turdagi qabziyat yara, o‘sma yoki tuzilmalarning shikastlanishi sabab bo‘lishi mumkin.
4. Mexanizmiga ko‘ra • Atoniya yoki gipomotor qabziyat: Bu holatda ichak mushaklari to‘g‘ri qisqarmaydi va ovqat harakatini ta’minlamaydi. Ko‘pincha keksa yoshdagi odamlarda kuzatiladi.
   • Spastik qabziyat: Ichak mushaklari zo‘riqishi natijasida ichaklarda mushaklar to‘g‘ri qisqarmaydi, bu esa axlat chiqarishni qiyinlashtiradi. Ko‘pincha stress va asabiy omillar bilan bog‘liq.
5. Tashxisiy kategoriyalar bo‘yicha • Funksional qabziyat: Bu turdagi qabziyatda organik yoki mexanizmning jiddiy buzilishlari aniqlanmaydi. Oddiy ovqatlanish va harakat orqali yengillashtirish mumkin.
   • Organik qabziyat: Ichakdagi struktura yoki funksional tizimlardagi o‘zgarishlar sababli paydo bo‘ladi (masalan, o‘sma, yaralar yoki to‘silishlar sababli).
6. Rim IV standartlariga ko‘ra (xronik funksional qabziyat diagnostikasi) • IV Rim standartlari me’yorlari funksional qabziyatni belgilashda qo‘llaniladi va uni tashxis qilish uchun quyidagi holatlar e’tiborga olinadi:
   • Ikki haftada kamida bir marta axlat chiqarishda qiyinchiliklar bo‘lishi.
   • Musat yoki tola (klechatka) qo‘shimchasiz 3 hafta davomida qiyinchilik bilan chiqarish.
   • Har oyda kamida 3 kun davomida yuqoridagi belgilar kuzatilishi.

Qabziyat turli sabablarga ko‘ra paydo bo‘lishi mumkin va uni davolash uchun avvalo uning turini aniqlash zarur. Agar qabziyat uzoq muddat davom etsa yoki kundalik hayotga jiddiy ta’sir ko‘rsatsa, shifokorga murojaat qilish lozim. QABULGA YOZILISH

Tekshiruv usullari:

1. Bemor bilan suhbat va tibbiy tarixni yig‘ish • Shifokor bemordan qabziyat qancha vaqtdan beri davom etayotgani, ovqatlanish odatlari, harakat faolligi, ishlatilayotgan dorilar, stress va boshqa sog‘liq holatlari haqida ma’lumot oladi va xulosa chiqaradi.
   • Bu bosqichda oilaviy tibbiy tarix ham muhim, chunki ayrim ichak kasalliklari irsiy bo‘lishi mumkin.
2. Tana ko‘rigi • Tibbiy ko‘rikda shifokor bemorning qorni va ichak sohasini qo‘lda (yuza va chuqur palpatsiya) ko‘rib, qattiqlik, shish yoki boshqa alomatlarni aniqlaydi.
3. Qon tahlillari • Umumiy qon tahlili: Qon tahlillari umumiy salomatlikni baholash va ichak yoki boshqa tizimlarda yallig‘lanish yoki infektsiya mavjudligini aniqlash uchun o‘tkaziladi.
   • Gormonlar darajasi: Qalqonsimon bez faoliyati bilan bog‘liq muammolarni tekshirish uchun (masalan, gipotiroidizm) qalqonsimon bez gormonlarini tekshirish mumkin.
   • Biokimyoviy tahlillar: Elektrolitlar (kalsiy, kaliy va boshqalar) darajasini tekshirish, chunki ayrim elektrolitlar yetishmovchiligi ichak faoliyatini buzishi mumkin.
4. Najas tahlili • Bu tahlil orqali najasdagi qon, parazitlar yoki infektsiyalarni aniqlash mumkin. Qon izlari oshqozon-ichak tizimidagi jiddiy muammolar belgisi bo‘lishi mumkin.
5. Kolonoskopiya • Kolonoskopiya ichakning ichki qavatini ko‘rishga yordam beradi. U orqali ichak devoridagi yallig‘lanish, yara, polip yoki o‘sma kabi patologik holatlar aniqlanadi.
   • Kolonoskopiya odatda 50 yoshdan katta bemorlar yoki surunkali qabziyatda tavsiya etiladi.
6. Sigmoskopiya yoki rektoskopiya • Bu protseduralar kolonoskopiyaga o‘xshash, lekin faqatgina to‘g‘ri ichak va sigmasimon ichakning pastki qismini ko‘rish uchun qo‘llaniladi. Kamroq invaziv usul hisoblanadi va ayrim hollarda kolonoskopiya o‘rnini bosadi.
7. Irrigoskopiya (bariyli rentgen) • Bariyli modda ichak ichiga yuborilib, rentgen orqali ichakning shakli va funksiyasi ko‘riladi. Ichak devorlari va to‘siqlar, masalan, yallig‘lanish yoki o‘sma kabi muammolar aniqlanadi.
8. Ichak harakatlarini o‘rganish uchun testlar • Ayrim hollarda shifokor ichaklarning harakat faolligini o‘lchash uchun maxsus testlar o‘tkazishi mumkin. Masalan, anorektal manometriya orqali ichakdagi mushaklarning qisqarish kuchi va harakatlari baholanadi.
9. Qorin sohasining ultratovush tekshiruvi (Ultratovush) • Ultratovush orqali ichki organlarni, ayniqsa, jigar, oshqozon osti bezi va ichaklarning holatini ko‘rish mumkin. Ushbu organlardagi patologiyalar ham qabziyatga sabab bo‘lishi mumkin.
10. Kattalashgan ichakning hisobga olinishi uchun KT yoki MRT • Kompyuter tomografiyasi (KT) yoki magnit-rezonans tomografiya (MRT) ichak va boshqa qorin bo‘shlig‘idagi organlarni to‘liq baholash uchun ishlatiladi. Bu usullar ichakdagi patologiyalarni aniqroq ko‘rishga yordam beradi.
11. Psixologik baholash • Agar qabziyat stress yoki xavotir bilan bog‘liq bo‘lsa, psixologik baholash ham o‘tkazilishi mumkin. Ruhiy holatlar ichak mushaklariga ta’sir qilishi va ich qotishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Bu tekshiruvlar ichida bemorning alomatlari va shifokor maslahatiga qarab, faqat ayrimlari yoki bir nechtasi o‘tkaziladi. Qabziyat uzoq davom etsa yoki kuchli alomatlar kuzatilsa, aniq tashxis qo‘yish va davolash uchun shifokorga murojaat qilish juda muhim. QABULGA YOZILISH

Quyida qabziyatni davolash va uni yengillashtirish uchun asosiy tavsiyalar:

1. Ovqatlanishni yaxshilash
   • Tolaga (klechatka) boy mahsulotlar iste’mol qilish: Sabzavotlar, mevalar, dukkaklilar, butun don mahsulotlari kabi tolali mahsulotlar ichak harakatini yaxshilaydi va axlat chiqarishni osonlashtiradi.
   • Kletchatka qo‘shimchalarini qo‘shish: Agar tabiiy mahsulotlardan yetarli klechatka olmasangiz, maxsus qo‘shimchalar (psillium yoki metilsellyuloza kabi) qabul qilish mumkin.
   • Yog‘lar qo‘shish: Yog‘lar ichakda oshqozonning qotib qolishini kamaytiradi, shuning uchun salatlarga zaytun yog‘i, yong‘oqlar yoki avokado qo‘shish yaxshi ta’sir qiladi.
2. Suv iste’molini oshirish
   • Yetarli darajada suv ichish ichaklar harakatini yaxshilaydi va siydik chiqarishni yengillashtiradi. Katta kishilar uchun kundalik suv miqdori taxminan 1.5-2 litrni tashkil qiladi.
   • Qabziyat paytida meva sharbatlari (ayniqsa, olma va qovoq sharbati) ham foyda keltirishi mumkin.
3. Fizik faollikni oshirish
   • Har kuni muntazam jismoniy mashqlar qilish yoki 30-40 daqiqalik piyoda yurish ichaklarning to‘g‘ri harakatini ta’minlaydi. Fizik faollik harakatlanishni rag‘batlantiradi va axlat chiqarishni osonlashtiradi.
4. Ichni yumshatuvchi preparatlardan foydalanish
   • Sellilyuzaga asoslangan yumshatuvchilar (masalan, psillium): Ular ichaklarda hajm hosil qilib, tabiiy ravishda yumshatishga yordam beradi.
   • Osmotik yumshatuvchilar (masalan, polietilenglikol yoki magniy gidroksidi): Ular ichaklarga suv tortib, yumshatuvchi ta’sir ko‘rsatadi.
   • Yumshoq yumshatuvchilar: Glitserin shamchalari yoki mineral yog‘lar hozirga o‘rada ishlatilishi mumkin, biroq muntazam ravishda ishlatilmasligi lozim.
5. Stressni boshqarish
   • Stress ichak faoliyatiga ta’sir qiladi, shuning uchun stressni kamaytirishga harakat qilish, nafas olish mashqlari va yoga bilan shug‘ullanish foydali bo‘lishi mumkin.
6. Tabiiy vositalar
   • Quruq o‘rik va qora o‘rik: Bu mevada tabiiy tola va sorbitol moddasi mavjud bo‘lib, ular yumshatuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Quruq o‘rikni tunga suvga solib, ertalab iste’mol qilish yaxshi natija beradi.
   • Cho‘l qo‘ziqorini (aloe vera): Aloe suvi va gelidan tayyorlangan ichimliklar ham yumshatuvchi ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
7. Shifokorga murojaat qilish
   • Agar qabziyat muntazam yoki uzoq davom etsa, bu salomatlik muammolari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu holda gastroenterolog yoki terapevtga murojaat qilish lozim. Shifokor zarur tekshiruvlarni o‘tkazadi va individual davolash dasturini belgilaydi. QABULGA YOZILISH

Qabziyatning oldini olish uchun yuqoridagi tavsiyalarga amal qilish lozim. Shuningdek, nordon va tuzli mahsulotlar iste’molini kamaytirish, ko‘proq sabzavot va tolali mahsulotlardan foydalanish ham ichaklar faoliyatini yaxshilashga yordam beradi.